Dorivor o’simliklar tibbiyotda katta ahamiyatga ega. Dorivor o’simliklardan qadim zamonlardan buyon foydalanib kelingan. Hozirgi davrga kelib juda ko’plab kimyoviy dori vositalari ishlab chiqilgan. Lekin ular o'z navbatida ayrim kasalliklarni davolash bilan bir qatorda salbiy ta'siri ham kuzatilmoqda. Bu esa yana dirivor o'sumliklarga bo'lgan talabni oshirmoqda. Kimyoviy usullar bilan sintez qilib bo'lmaydigan biologik faol moddalar faqat o'simliklar tarkibida uchrashi olimlarni dorivor o'simliklarga bo'lgan qiziqishini orttirdi. Hozirgi zamonda dorivor o'simliklar ilmini rivojlantirish muhim vazifalardan biri. Dorivor o'simliklar bo'yicha olib borilayaotgan ilmiy tadqiqot ishlari eng kerakli va samarali dori vositalarini yaratishdan iborat. Ko'pchilik zamondoshlarimiz fikricha asal -o'tmishning tugallangan mavzusi. Sintetik kimyoda yuz minglab tabiatda hali mavjud bo'lmagan organik birikmalar, turli xil dorilar yaratilishi kimyoviy sintezning naqadar qudratliligini ko'rsatib berdi. Ammo o'tgan asrlar insoniyatning eski do'sti - asal ham bu dorilardan qolishmasligi olimlar tomonidan isbotlandi. Asal asrlar davomida insoniyat tomonidan shifobaxsh vosita sifatida ishlatilgan. Uning bu xususiyati uning tarkibidagi aminokislotalar,fermentlar,vitaminlar, turli xil mikroelementlar va organizmda suyak to'qimasining asosiy komponenti bo'lgan kalsiy samarali o'zlashtirilishida yordam berishi bilan bog'liq.
Tibbiyotda dorivor o‘simliklar, dorivor moddalarning o‘rni nihoyatda katta. Hozirgi davrda ko‘plab kimyoviy dori vositalari ishlab chiqilgan. Lekin ularning davolash bilan bir qatorda salbiy ta’siri ham kuzatilmoqda. Bu esa o‘z navbatida davolovchi xususiyatga ega tabiiy vositalarga bo’lgan talabni oshirmoqda .Kimyovi y usullar bilan olib bo‘lmaydigan biologik faol moddalar faqat o‘simliklar tarkibida uchrashi buning yaqqol dalilidir. Keksalar va surunkali kasalliklarga chalingan insonlar immun tizimini faollashtirish uchun tabiiy vositalarni afzal ko‘rishi, ularning mutloq zararsizligi va foydasi ilmiy tadqiqotlarga investitsiya hajmining va xalqaro bozordagi tabiiy dorivor mahsulotlarga bo’lgan talabning keskin ortishiga sabab bo’ldi.
Qadimdan ma’lumki, tabiiy dorivor o‘simliklarning hayotimizdagi ahamiyati katta. Bunga yaqqol misol qilib tibbiyot allomasi bo‘lmish Abu Ali ibn Sinoning “Tib qonunlari” asarini keltirishimiz mumkin. Ushbu kitobning 2-qismida 800 dan ortiq tabiiy dorivor o’simlik turlari, ularning da’voli xususiyatlari va qo’llanish usullari bayon etilgan. Ayniqsa, hozirgi pandemiya sharoitida tabiiy dorivor o‘simliklarga bo’lgan talab oshib bormoqda.
Maqolada o‘zbek tilida turlicha nomlar bilan ataladigan shifobaxsh o‘simlik nomlarini lingvistik izohlash, keng omma uchun tushunarli bo‘lgan variantlarni o‘rganish, dorivor o‘simlik nomlarining etimologik tavsiflari xususiyatlari xususida so‘z boradi.
Carthamus tinctorius l gullari an'anaviy ravishda yurak-qon tomir, serebrovaskulyar va ginekologik asoratlar uchun qo'llaniladi. Shu bilan birgalikda yurak-qon tomir kasalliklari uchun Carthamus tinctorius l suvli ekstraktining fitoterapevtik hamda, antikoagulyant, qon tomirlarini kengaytiruvchi, antihipertenziv, antioksidant, neyroprotektiv, immunosupressiv, melanin sinteziga inhibitiv ta'sir ko'rsatadigan saratonga qarshi vosita sifatida dunyo olimlari ilimiy tadqiqotlar olib borishmoqda. Bundan tashqari, Carthamus tinctorius l neyrotrop, kardiotrop, gemopoetik va diaforetik tizimlar bilan bog'liq boshqa kasalliklar uchun ham samarali ekanligi aniqlangan. Ushbu o'simlikning fitokimyosiga kelsak, tegishli tadqiqotlar o'simlikning turli qismlaridan aniqlangan flavonoidlar, feniletanoid glikozidlar, kumarinlar, yog' kislotalari va steroidlar kabi bir qator faol tarkibiy qismlarni aniqladi. Hozirgi vaqtda bir qator farmatsevtika tadqiqotlari uning antioksidlanish, yallig'lanishga qarshi va antiepilepsiya nuqtai nazaridan etnofarmatsevtik qo'llanilishiga e’tibor qaratilgan. Biz olib borgan tadqiqot Carthamus tinctorius l ning antioksidantlik xususiyatlarini ko‘rib chiqish.
Соғлиқни сақлаш вазири ўринбосари Элмира Боситхонованинг таькидлашича, Ўзбекистонда дори-дормон таьминотини янада яхшилаш ва фармацевтика саноатини ривожлантиришга алоҳида эьтибор қаратиб келинмоқда. Президентимиз Шавкат Мирзизиёйевнинг 2019 йил 10 апрелдаги “2019-2021 йилларда республиканинг фармацевтика тармоғини янада жадал ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида” ги фармони сохадаги ислохатларнинг изчил ривожланишида муҳим ахамият касб этмоқда. Фармацевтика тармоғини ривожлантириш агентлиги доривор ўсимликлар бўлими бошлиғи Шерзод Абзалов такидлашларича мамлакатимиз флораси 4,5 минг турдаги ўсимликлардан иборат бўлиб, 577 турдаги дорибор ўсимликлардан 100 тури тиббиёт фанида қўлланилади
Today, the intensive development of applied microbiology makes it possible to isolate new generation endophytic microorganisms synthes many biologically active secondary metabolites (eg proteins, enzymes, vitamins, phytohormones, etc.) and their use in agriculture and medicine opens wide opportunities in the national economy.
Melaninlar azot o'z ichiga olgan va azotsiz polifenollarning fermentativ oksidlanishi paytida organizmlarda hosil bo'lgan quyuq rangli yuqori molekulyar tartibsiz polimerlardir. Ular radioprotektiv va antioksidant xususiyatlarga ega, radionuklidlar va og'ir metallar uchun sorbent bo'lib, tirik organizmlarni ultrabinafsha nurlanishidan samarali himoya qilishga ega. Melaninlar tibbiyot, farmakologiya, qishloq xo'jaligi va boshqa sohalarda qo'llaniladi [1].
Oziq-ovqat sanoati hamda tibbiy amaliyotda kashtan ekstrakti asosidagi olingan qushimchlar suyuq (Eskuzan va boshqalar), ham quruq ekstraktlar (Esflazid, Reparil va boshqalar) keng qo'llaniladi. Kashtan mevasidan olingan turli konsentratsiyali ekstraktlaridan foydalaniladi [1].
Xalq tabobatiga e’tiborni oshirish va uning afzal tomonlarini anglab tushunush
Лекарственные растения с самых древних времен служили целям практической медицины. Применение лекарственных растений в лечебных целях (фитотерапия) остается актуальным и в наши дни.
Ushbu ilmiy maqolada supurgi oilasiga tegishli o‘simlik turkumiga mansub Cistanche mongolica o‘simligining toksik farmakologik xususiyatlari ko‘rsatilgan. Hozirgi vaqtda mahalliy o‘simliklardan samarali dorivor moddalarni topish juda muhim sanaladi [1;3;5]. Cistanche o‘simligidan olingan an’anaviy xitoy tabobatida keng qo‘llaniladi. Cistanche tubuloza xorijda osteoporoz, Alsgeymer kasalligi va erkaklar jinsiy disfunksiyalarini davolashda keng qo‘llaniladi. Cistanche Herba buyrak еtishmovchiligi, impotensiya, ayollar bepushtligi, patologik ajralmalar, og‘riqli hayz ko‘rishda, qariyalarda qabziyatni davolashda qo‘llaniladi [2;4]. O‘zbekistonda Farg‘ona viloyatida o‘sadigan Cistanche mongolica turlarining ayrim farmakologik xususiyatlari va o‘tkir zaharliligi o‘rganilib tahlil qilindi.